Percorso

Duas o tres cosas chi isco de Lai

Traduzioni di Tore Cubeddu - de Salvatore Pinna

Maria LaiIntroduida: su de trintachimbe

Apo pedidu a 35 registas sardos de iscrìere unu cummentu subra Maria Lai suta forma de sugetu cinematogràficu. Unu at mandadu su sogeteddu suo, chimbe no ant torradu imposta, bintoto ant respostu impromitende chi l’aerent fatu. L’ant a fàghere a pustis de sas vacàntzias. 28 prus 5 prus 1 torrat a 34. E su de trintachimbe?

Su de trintachimbe at respostu  pro mi nàrrere chi no aeret torradu imposta pro custas cajones: “Deo no apo amadu mai a Maria Lai, sas òperas suas sunt prus pagu interessantes de sa vida sua, o mègius sas òperas suas non sunt a s’artària de sa vida sua. Comende nde chistionare sena s’arriscu de èssere lastimados o afeados? A nàrrere cosas gosi in Sardigna s’arriscat de èssere iscutos, s’òpera de beatificatzione de Lai in vida e in morte est galu faghende e non dia chèrrere punitziones o turnos de iscualìfica”.

B’at una cosa de paradossale e cuntraditòriu in custa cosa chi narat. Mentras cussu subra de s’arte est unu giudìtziu crìticu e duncas relativu, cussu subra sa vida de Maria Lai est unu apretziamentu chi tenet sa balia de una cunstatatzione. Diat èssere custu giai unu motivu pro nde chistionare. Sa vida interessante de una grandu artista est unu sogetu bonu pro unu film erèticu, chi moet a s’imbese. Sa vida interessante de un’artista cunsiderada non manna e meda amada, posca, nos ponet in contu deretu. Proite medas de nois amant s’arte e sa vida de Maria Lai? Acò s’inghitzu pro unu sugetu bonu. Chi tocat a li torrare gràtzias a su de trintachimbe chi nos caminat serente.In s’interis moimus. In custu nùmeru publicamus arrogos, contigheddos, puntas de billete, meledos de unos cantos artistas, iscitores e ammiradores.

Sa mirada est ùnica. Pro mòere totu amus chircadu de crobare sos iscitos cun maneras de bìdere diferentes de unu matessi tema. Si tenet gasi unu efetu de profundidade, un’abertura de possibilidades, comente tzantzis de roba de colore diferentes. Ant iscritu: Salvatore Pinna, Pinuccio Sciola, Maria Lai, Giuseppe Caboni, Giulio Angioni, Alma Cappai, Marilisa Piga. Sos iscritos de Sciola e de Angioni sunt cumpartos pro una die in s’Unione Sarda prus de un’annu a oe, ma sun gasi bellos chi sos autores ant apretziadu s’idea de los torrare a bìdere in Cinemecum.

Sa carrela chi non connosco.

de Salvatore Pinna

Una manera de fraigare contos che a Maria Lai est cussa de crobare sas òperas in antis, incluidas finas sas de isse etotu, cun àteras creende cuntrastos e posssibilidades. Su giogu chi propòngio est su de fàghere relatare Maria Lai cun Abbas Kiarostami. Sa mirada de Kiarostami subra s’esistèntzia – comente cussa de Maria Lai -  non tirat a veridades e segiresas assolutas. In sos film de su regista iranianu e in sas fiabas cosidas e in sos presèpios de s’artista ogiastrina sos finales sunt abertos, non congruidos, de detzifrare. Los acumonat s’idea de Virginia Woolf chi Sa vida est una frase non congruida. Gasi ro comintzare. Unu contu tenet bisòngiu de unu acabu chi depet èssere craru dae comintzu in sa conca d s’autore. Posca si pessat a comente inghitzare. Una borta sestadas sas làcanas si nche tzacat totu su chi bi cabet. Tocat de èssere abbistos e crobare s’acabu a una idea de su mundu. Non contat cale.

Comintzamus dae Maria Lai. S’artista contat chi cando aiat seberadu de torrare a mòere a Roma su babbu l’aiat agiudada tzedende a sa cosa ladina chi sa fìgia fiat “una cabrita oriolada de trèmenes, chi non si podiat acorrare, mancari chi bi fiat su lupu chi la fiat isbetende”. Faghimus reagire custu inghitzu cun sa regorta de poesias de Kiarostami. Unu lupu apostadu. Su libru tenet 234 poesias minoreddas, cada una tenet s’alenu de unu haiku. Unu lupu apostadu est su tìtulu ma est finas sa poesia n.70. Est totu inoghe: tres allegas. Analizende sa frase bidimus chi bi sunt tres elementos craros e unu chi fartat mancari si implìcitu. Su lupu chi ponet timoria, s’apostada chi torrat che a apetigada. Mancat peroe s’ogetu, sa vitima. Chie est? Diat pòdere èssere sa cabrita. Non b’at una cabrita in su libru de Kiarostami, ma andat bene s’angione de sa poesia 172: Unu angione/istàgiat/ su lupu/ tra gliuscu e iscuru. Gliuscu e iscuru indicat sa lughe abrandada de sa die cnado non si distinghent bene sas cosas. Bonu pro creare unu pagheddu de suspense. S’iscena podet essere intesa dae ghetos diferentes. Cussu de su lupu chi puntat sa preda, cussu de su letore-ispetatore chi pensat a s’iscena e a cussu chi podet àere chertu nàrrere su poeta. Bi sunt gosi bator personàgios chi sa mirada issoro mudat cunforma a sos meledos chi intregat a sos àteros. Seberamus sa mirada de sa vìtima ca nde b’at una chi no andat bene in sa poesia n.38: Dudosu/so firmu in unu bìviu,/sa bia chi petzi connosco/ est cussa de contoniare. Ite fàghere? Andare a in antis cara s’intzertesa o torrare a segus cara a domo? Una cabrita oriolada de trèmenes non si firmat a seguru a in antis de unu lupu cale chi siat. Proite est poderada dae su cumbinchimentu forte – milla sa mirada de su mundu famada -  chi su desconnotu est unu arriscu ma est finas una oportunidade e chi sa domo verdadera est sa bidda. E tando andat. De su restu sos montes non sunt gasi orrorosos si, in prus de sos trèmenes e sos lupos, bi sunt finas sas nues.

Una passigiada tra sas nues

de Pinuccio Sciola

Aeroportu, bancu check-in. “Cale postu cheret?” “Ventanedda, gràtzias”. “Mi dispraghet ma est giai ocupadu”. Ando a su postu chi m’ant assinnadu: acante a su bidru b’at un’ànghelu chi cun unu risitu mannu mi saludat. “Salude Pinuccio”. “Salude Maria”. “So cuntentu de biagiare paris cun tegus. Faeddamus de arte”. Deretu chi s’aèreo puntat a chelu maria apìtzigat sa cara a sa ventanedda. “M’incantat a ampaniare s’ispàtziu” E posca: “Ite bona sorte, cun unu billete no trasportant e non permitint de abbaidare panoramas ispantosos”. Cando s’aèreo lompet a s’artària màssima, paret firmu. “Beni – mi narat – andamus a caminare peri sas nues”. Nemos si nde abbìgiat, essimus e nos agatamus in unu ispàtziu immensu, sena làcanas, ne orizontes. “si ses timende mantene·ti a custos filos de isteddos. A l’ischis, sos filos de sa lughe sunt comente una ghia”. Issa andat segura, deo chirco unu acotzu in sos cùcuros moddes de sos montes de nues chi puru regent su pesu meu. Totu a fùrriu colores delicados. Issa, ditzosa, andat a tocare sos isteddos suos.

Pro no los pèrdere in s’immensidade los at acapiados s’unu cun s’àteru cun unu filu fine: lughent in s’iscuridu de sa note e a de die lassant chi su sole los tutet. Posca bi sunt sas nues chi giogant a s’ataca-ataca: non b’at monotonia in su chelu. A s’artària de s’Ogiastra sas nues s’aberint, castiu a giosso e bido sos tacos de Ulassa, Jersu, Osini. “Mira, Maria, sa cabritas tuas. Cussa pitica bolet artziare a sas nues. Sas àteres sunt torradas a sa gruta de Su Marmuri”. Mi faghet unu risitu cuntenta. Passigiamus galu. Totu in una intendimus unu sonu durche, cussu de sas pedras meas chi lompet a inoghe susu.Ite maghia, sos sonos meos in su chelu suo. Aterramus, una làstima. Mi saludat cun unu augùriu. “Ispero de pòdere fàghere un’àtera passigiada cun tie intre sas nues, mancari prus in artu, forsis carchi die, in Paradisu”. Gàtzias Maria.

Fuire pro èssere ditzosa.

de Maria lai 

(dae Ansia d’infinito de Clarita di Giovanni)

Onni poesia de Caproni pro mene fiat unu innu. Anna Dolfi chi fiat unu crìticu literàriu de Firenze chi beniat a s’ispissu anco dessì e mi naraiat ti lu chèrgio presentare. Bi lu depo nàrrere chi ses innamorade de isse. E deo li naraia ca no. Deo no lu bògio bìdere. Ca si posca non m’agradat mi perdo custu bisu. Lassa·mi·lu immaginare. Si calicunu m’interessaiat tando ponia una iscommissa cun mene etotu: bògio bìdere si resesso a devènnere interessante pro isse. Bastaiat unu tzertu puntu pro tènnere ballassa, li dare un’apuntamentu e no andare. S’ammachiaiant.

Ma proite sa veridade est chi s’amat petzi cussu chi non si podet otènnere. Isse mi bidiat de repente interessante ca mi nche fuio. Tando bisongiaiat a fuire pro èssere distzosos. E custos fiant sos meledos macos meos. Non faghiat a si firmare in perunu progetu sèriu.

Unu basu in cunfessionale

de Giuseppe Caboni 

Comente s’ischit fiat amiga meda de Giuseppe Dessì. Istaiant ambos in Roma, in sa carrera Prisciano 75, in ue deo cada tantu colaia andende e torrende dae Pisa, a sos tempos “eròicos” de s’universidade. Una die issa m’aiat contadu custu acadessimentu. Una domìniga sero issa e Beppe, in intro de sa 1100 chi isse ghiaiat cun atza, fiant parados in sos montrigos romanos, cun ispàssiu. In una crèsia de monte si fiat sètzidos in unu cunfessionale, e in cue, ditzosos, si fiant basados. Su segundu messàgiu, forsis prus polìticu. In unu cunvegnu dedicadu a Joyce Lussu, in Armùngia, su 7 de trìulas de s’annu coladu, aiant presentadu L’ultima pasionaria, unu documentàriu fatu dae Antonio Rojch pro sa RAI sarda.

Su diretore de sa sede de Casteddu Romano cannas, in s’interventu suo aiat contadu. “Bèngio dae Cardedu, pro una bisita a Maria Lai, malàida meda”. L’apo naradu “ando a Armùngia pro unu cunvegnu subra Joyce Lussu… l’ischis, sa mugere de Emilio. Maria s’at leadu sa cannula de s’ossìgenu cuntrariada. “ pro Emilio ite aias naradu… l’ischis, su maridu de Joyce?” Torra unu tocu. Incitada a chistionare, cun àteros, in su Consìgiu Regionale subra de sos documentàrios subra “sa trasformatzione manna” de sa Sardigna in su ‘900, a sos tempos de sa giunta Soru, in su micròfonu aiat esclamadu: “deo non bos naro nudda!” Poscas, sas ciaciarradas a pustis, intamas aiat chistionadu meda, cun abbistesa e ispìritu lèbiu. 

Manos e pensu pro cosire su mundu

de Giulio Angioni

“Giogaia cun meda seriedade, e totu in una sos giogos meos los ant mutidos arte”, naraiat Maria Lai, gasi pro s’ispricare e ispricare sa vida sua de artista istravanada e de fèmina istravanada giai dae pipia, sa chi s’est semper intesa: pipia sarda antiga meda.Maria Lai est istada de primore pro sa vida chi at coladu cantu pro s’arte chi at praticadu, sena revengare deretos foras de règula de creatividade, ma  prus che àteru tprrende a sa vida imparada e colada in s’ìsula, e in cussa ìsula in s’ìsula chi est s’Ogiastra sua. Comente at fatu a sa bidda de Ulassa (in ue est nàschida in su 1919), torrende·bi  a pustis de deghènnios colados in Casteddu, Venezia, Roma e in aterue, cando in su 1981 resessit a dare vida a Legarsi alla Montagna, cussu happening artìsticu comunitàriu memoràbile, chi at soertidu totu sa gente de sa bidda in su torrare a bìvere in rapresentatzione sa paristòria antiga de sa pipia chi salvat a totus dae una istremenada currende in fatu a unu nastru asulu paris a sus de sa bidda sua chi la sighint. Forsis mai eventu artìsticu est istadu prus sotziale, colletivu e cumpartètzipe, alienu a sos istereòtipos de sa creatividade artìstica solitària de s’artista irripetìbile.

Custa feminedda pitica pitica, chi torraiat a mente una mìtica giana, est resessida finas àteras bortas a ammaniare de custos happening colletivos mannos-mannos. Maria Lai de sa giana sarda teniat finas sas manos semper ativas in traballos tìpicos femminiles comente su de tèssere e de cusire, chi cun issa sunt devènnidas maneras de espressada e de comunicatzione artìstica, in formas chi auniant sena isòrvida fainas de sa pintura, iscultura, fotografia, gràfica, design e de àteru galu, e a s’ispissu in una cumpresèntzia de tempos e de logos de s’istòria normale de s’arte, mancari abarrende semper sarda ladina. Deo apo tentu sa bona sorte de acumpangiare s’inchingiada de custa manera o perìodu de sos “libros cusidos”, in su 1978, cun una regorta mea de contos “A fogu aintru”, chi tenet una bintena de “disinnos” de Maria Lai, èditu dae su nebode de Maria Lai, Virgilio Lai, fundadore de sa Editrice Democratica Sarda chi, tra su meda àteru de importu, daiat tretu a sas primas provas de iscritura de Sargio Atzeni. Àteros tenent e ant a tènnere a longu astrintu in manos su cabu de su filu longu tèssidu e cosidu dae Maria Lai. E finas deo, Maria, su cabu de su filu ti l’apo a mantènnere finas a cando mòrgio, ca no l’apo mai lassadu dae cando tue l’aias luego isboligadu pro sestare e posca cosire su mundu.

Medas filos foras de logu. Crònaca de su contu de una connada mea ogiastrina.

de Alma Cappai

Tzia Adelina fiat andada paritzas bortas a agatare sa neta sua in sa domo bella dae ue si podiat gosare su panorama galanu de su mare de Ogiastra e a bias aiat dadu una manu pro assentare sos aposentos. Una de sas ùrtimas bortas in ue fiat andada, s’aiat ammentadu chi abarraiat una cosa de fàghere; aiat leadu una paja de fòrtighes e fiat andada cara a sa sala manna. Sa neta, incuriosida dae cussu ammàniu, l’aiat preguntadu comente mai esseret gosi frunida e ite cheriat fàghere cun cussas fòrtighes in manos. Tzia Adelina, chi giai a pitzinnia si fiat impinnada pro devènnere una de sas prus àbile ricamadoras de s’Ogiastra e chi non bagiulaiat de bìdere sos filos issaniados, belle afutende·si, ma cun atza, l’aiat respostu: “Bides, cussa tela chi t’ant regaladu e chi mantenes cun gasi orgòlliu apicada in su muru, apo bidu chi tenet paritzos filos foras de logu, chi calant unu pagu dae cada tretu, como los assento”.

E in s’interis fiat acabende de nàrrere custas allegas, fiat andada a passu lestru pro no abarrare in segus cun su traballu. A boghe isprammada de sa neta sua l’aiat firmada, giustu in tempus pro sarvare s’òpera dae “s’acontzu” de Tzia Adelina. Dae tando sa “tela”, òpera de primore de s’artista Maria Lai, si mustrat a palas de una bacheca sigillada, pro la chistire dae sos agentes atmosfèricos e pro la sarvare dae pistighìngios de carchi manìacu de s’òrdine.

Sas grandu bellesas.

de Salvatore Pinna

Jean-Luc Godard custu aiat naradu a pustis chi aiat seberadu de no andare a bìdere La vita è bella (1997) de Roberto Benigni: “Dia èssere andadu a lu bìdere si su film aeret tentu su coràgiu de giùghere su tìtulu beru, est a nàrrere, La vita è bella ad Auschwitz. Parafrasende Godard diat bènnere de nàrrere chi diat èssere istadu prus onestu si La grande bellezza de Sorrentino earet tentu su coràgiu de giùghere su tìtulu beru suo, est a nàrrere, La grande bellezza a Roma. Pro more de cussas crobaduras astrales ispiradas chi detzident ite cosa andat e ite nono, ambos sos film los ant premiados cun s’Oscar.

Bonu proe. Cussu chi non si podet bagiulare est su vìssiu antigu de su cìnema romanu de ocupare su postu de totus, de chèrrere chistionare a nùmene de totus. Su mundu de Maria Lai tenet màdrighes chi si podent reconnòschere, cussa cultura, cussos sinnos, cussas istòrias. E puru las bàrigat, si ponet prus in artu, las elàborat a manera creativa, la faghet adatas a sos còmpitos noos chi proponet a custa terra e a s’umanidade. Diat bènnere male a nde chistionare comente La grande bellezza a Ulassai. 

Sugetu post artista e post umanu [ultres s’artista, ultres sa vita].

de Marilisa Piga

Como Maria Elle, lassada sa terra, est bagamundende in su Giardinu de sas espèrides. Custu giardinu est su paradisu chi òspitat sas fèminas artistas de onni tempus. Maria Elle istat inoghe dae un’annu. Su corpus suo cosidu est abarradu in cardedu e in Ulassa. Frifa Kappa istat in custu paradisu dae sessanta annos. Sas chinisas de su corpus istupradu dae unu curremanu tranviàriu sunt abarradas in sa Domo Brau sua in Citade de messicu. Maria e Frida s’atòbiant e si contant. Bufant cannonau ogiastrinu e tequila messicana. Non chistionant de arte e de cultura.

Maria contat s’esperièntzia sua terrena de fèmina nùbile e non mama. Bagadia e lunàdiga, po la nàrrere a craru. Frida contat sa vida sua de mugere de su grandu muralista Diego, de sos amantes suos e de sos fitianos e fortzados istrumìngios. A s’acabu de sos contos personales Maria retratat a Frida in tècnica mista de filu, ceràmica e ferru. Frida retratat a Maria in ògiu in tela e figura de èssere fantàsticu, mesu cabrita e mesu fèmina, carchi cosa chi assimìgiat a unu centàuru ma fèmina. Maria Elle est Maria Lai, Frida Kappa est Frida Kahlo. 

3 dicembre 2014

 

Powered by CoalaWeb

Accesso utenti e associazioni